Η ομορφιά της Παναγίας στα πανηγύρια του Δεκαπενταύγουστου

Κανένα άλλο πανηγύρι στη χώρα μας δεν έχει την αίγλη αλλά και την κατάνυξη όσο της Παναγίας τον Δεκαπενταύγουστο. Όπως πουθενά στον κόσμο, δεν γιορτάζουν με τόσους χορούς και τραγούδια την Κοίμηση της Θεοτόκου. Οι  Έλληνες δεν λυπούνται για την Παναγιά που “έφυγε”, αλλά χαίρονται γιατί πήγε να βρει τον μονάκριβο Γιο της. Γι’ αυτό και ο Δεκαπενταύγουστος ονομάζεται από το λαό ως το Πάσχα του καλοκαιριού.

Σε κάθε γωνιά της Ελλάδας, στα απομακρυσμένα νησιά, στα ακατοίκητα ορεινά χωριά, παντού υπάρχει μια εκκλησία ή ένα ξωκλήσι αφιερωμένο στην Παναγία.
Κάθε τόπος προσκυνήματος έχει κάποια ιστορία να διηγηθεί, κάποια παράδοση αιώνων ν’ αναφέρει, που είναι ακλόνητη ιστορική αλήθεια για όσους ζουν γύρω από το εκκλησάκι που είναι αφιερωμένο στη “Χάρη της Παναγίας”.
Γεμάτη και η Βόρεια Ελλάδα από προσκυνήματα της Παναγιάς. Στην Παναγία Σουμελά, στη Βλάστη Κοζάνης, στην Αλεξάνδρεια και στην Καστανιά Ημαθίας, στην  Άρνισσα της Πέλλας, στο Αιγίνιο και στον Πλαταμώνα Πιερίας. Στον Πολύγυρο, στη Νέα Τρίγλια, στην Κασσάνδρα, στο Παλιούρι, στην Κρυοπηγή, στην Άφυτο και στη Σάρτη Χαλκιδικής. Στην Ηρακλίτσα και στη Νέα Πέραμο Καβάλας, καθώς και στην Παναγιά και στο Λιμένα Θάσου.
Σημείο αναφοράς για τους Βορειοελλαδίτες είναι η Παναγία Σουμελά, το ιστορικό μοναστήρι στις πλαγιές του Βερμίου, όπου χιλιάδες  Έλληνες από όλα τα μέρη της χώρας αλλά και του εξωτερικού ανηφορίζουν στην Καστανιά Βερμίου να προσκυνήσουν την Παναγία τη Σουμελιώτισσα.
Η εκκλησία κτίστηκε το 1951 από τους πρόσφυγες του Πόντου, στη μνήμη της ιστορικής ομώνυμης μονής, τα ερείπια της οποίας βρίσκονται στο όρος Μελά, κοντά στην Τραπεζούντα του Πόντου. Εδώ φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, που είναι φιλοτεχνημένη από τον ευαγγελιστή Λουκά.
Μετά τον μέγα εσπερινό της παραμονής γίνεται η λιτάνευση της Αγίας Εικόνας και στη συνέχεια ακολουθούν καλλιτεχνικές εκδηλώσεις με ποντιακά συγκροτήματα. Ανήμερα της Παναγίας γίνεται η περιφορά της Αγίας Εικόνας, την οποία ακολουθεί πλήθος πιστών.
Στο αποκορύφωμα της μεγάλης γιορτής της χριστιανοσύνης, ποντιακά συγκροτήματα από τη Μακεδονία προσφέρουν μοναδικές στιγμές με παραδοσιακούς σκοπούς και πολύωρο γλέντι.

Τα πανηγύρια της Δ. Μακεδονίας
Στα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας το πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου έχει το δικό του, ιδιαίτερο χρώμα. Στη Σιάτιστα, το έθιμο των καβαλάρηδων θέλει μεγάλες παρέες με στολισμένα τα άλογα να επισκέπτονται το μοναστήρι του Μικροκάστρου το μεσημέρι και στη συνέχεια να επιστρέφουν στο χωριό, όπου το γλέντι στις πλατείες κρατά μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες, ενώ στη Βλάστη Κοζάνης το τοπικό πανηγύρι κρατά τρεις μέρες, με κύριο χαρακτηριστικό τον παραδοσιακό χορό τρανό. Το δικό τους, μοναδικό χορό έχουν και οι κάτοικοι του χωριού Σαμαρίνα, κοντά στα Γρεβενά, που ονομάζεται τσιάτσιο και κλέβει την παράσταση στο προαύλιο της εκκλησίας της Μεγάλης Παναγιάς.
Στη Σιάτιστα η λειτουργία στο μοναστήρι της Μεγαλόχαρης είναι μια ξεχωριστή εμπειρία. Τη λειτουργία παρακολουθούν προσκυνητές καβαλάρηδες πάνω σε στολισμένα άλογα και όταν αυτή τελειώσει επιστρέφουν καβάλα στην πόλη, όπου τους υποδέχεται πλήθος κόσμου, που περιμένουν πώς και πώς να ξεκινήσει η γιορτή, με χορούς και τραγούδια στις πλατείες. Το έθιμο χρονολογείται από την Τουρκοκρατία, όταν το πανηγύρι της Παναγίας ήταν από τις ελάχιστες στιγμές που οι  Έλληνες ένιωθαν ελεύθεροι.
Στη Βλάστη από την παραμονή της γιορτής συγκεντρώνεται πολύς κόσμος στην πλατεία του χωριού και στη συνέχεια γίνεται κατανυκτικός εσπερινός.
Ανήμερα της Παναγίας παραβρίσκονται όλοι στη θεία λειτουργία και το απόγευμα συγκεντρώνονται στα λιβάδια του χωριού για να τραγουδήσουν τραγούδια που σώζονται από την εποχή της Τουρκοκρατίας και να χορέψουν τον τρανό χορό. Πρώτοι πιάνονται στο χορό οι γεροντότεροι από τους άντρες, στη συνέχεια οι νεότεροι και στο τέλος οι γυναίκες με ανάλογη σειρά. Το έθιμο του τρανού χορού συναντάται και σε άλλα βλαχοχώρια όπως στην Αβδέλλα, στη Σαμαρίνα, στο Περιβόλι, στην Κλεισούρα, στα Νάματα. Παλιά οι άντρες ήταν ντυμένοι με παραδοσιακές στολές (τσιπούνια) και οι γυναίκες με χρυσοκέντητες μεταξωτές φορεσιές. Την τρίτη ημέρα έρχεται ο μητροπολίτης, γίνεται δοξολογία και περιφορά της εικόνας της Παναγίας. Στη συνέχεια χορεύεται και πάλι ο τρανός χορός.
Οι Κοζανίτες το Δεκαπενταύγουστο πανηγυρίζουν στο εξωκλήσι της Παναγίας της Ζωοδόχου Πηγής που βρίσκεται στα νότια της πόλης.

Η Εικοσιφοίνισσα των Σερρών
Κτισμένη στις βόρειες παρυφές του όρους Παγγαίου (Δράμας) σε υψόμετρο 753 μ., η μονή ιδρύθηκε από τον  Άγιο Γερμανό το 518 μ.Χ. σε απόσταση 50 μ. από το μοναστικό οικισμό που είχε ιδρύσει στη θέση Βίγλα γύρω στο 451 μ.Χ. ο επίσκοπος Φιλίππων Σώζων. Το όνομά της εικάζεται ότι προήλθε από παραφθορά της έκφρασης “εικών φοινίσσουσα”, διότι η αχειροποίητος εικόνα της Παναγίας λέγεται ότι εξέπεμπε ερυθρωπό φως (φοινικούν χρώμα).
Η ιστορία της μονής παραμένει άγνωστη μέχρι τον 11ο αι., οπότε ανακηρύχθηκε σταυροπηγιακή και κτίστηκε νέος καθολικός ναός. Από το 1472 η μονή γνώρισε περίοδο ακμής μέχρι το 1507. Η δράση των μοναχών στην ευρύτερη περιοχή προκάλεσε την οργή των Τούρκων, οι οποίοι τους θανάτωσαν, χωρίς όμως να καταστρέψουν το κτιριακό συγκρότημα της μονής.  Έπειτα από παρέμβαση του Πατριαρχείου στη σουλτανική αυλή, η μονή επανακατοικήθηκε από μοναχούς του Αγίου Όρους γύρω στο 1510-1520 και με τα χρόνια μετατράπηκε σε σημαντικό πνευματικό κέντρο.
Μετά την πυρκαγιά του 1854, που αποτέφρωσε τη δυτική πλευρά της, την επιδημία χολέρας το 1864, που αποδεκάτισε τους μοναχούς, τις λεηλασίες των Βουλγάρων το 1917 και το 1943, η Μονή Παναγίας Εικοσιφοίνισσας άρχισε να επαναλειτουργεί το 1965 με αδελφές-μοναχές.
Σήμερα μέσα στον περίβολο της μονής βρίσκονται η επιβλητική εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, τα κελιά των μοναχών, το ηγουμενείο, το αρχονταρίκι, παρεκκλήσι αφιερωμένο στην Αγία Παρασκευή, όπου αναβλύζει το αγίασμα, καθώς και μουσείο. Κάθε χρόνο χιλιάδες προσκυνητές σπεύδουν στο μοναστήρι για να ζητήσουν τη χάρη της Παναγιάς.

Η Παναγιά της Θάσου
Πατάτες, ρύζι, μοσχάρι και στιφάδο περιλαμβάνει το γεύμα που παρατίθεται στο μεγάλο τραπέζι όπου συμμετέχουν όλοι οι πιστοί που έχουν συρρεύσει στο ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου, στην Παναγία της Θάσου, στο χωριό που πήρε το όνομά του από τη Παναγία. Μετά τη λιτάνευση της εικόνας, που συνοδεύεται από πολυμελή μπάντα, όλοι μαζεύονται στο προαύλιο της εκκλησίας, με σκοπό να φουντώσει το γλέντι, με χορούς από όλη την Ελλάδα, μεζέδες, κρασί.

Η Κοσμοσωτήρα του  Έβρου
Και στις Φέρες  Έβρου η Παναγία έχει την τιμητική της, το απόγευμα του Δεκαπενταύγουστου όταν, με επίκεντρο την εκκλησία της Παναγίας της Κοσμοσώτηρας, τελείται μέγας πανηγυρικός εσπερινός. Από το ναό ξεκινά μια από τις πιο συγκινητικές λιτανείες της ιερής εικόνας, ενώ οι εορταστικές εκδηλώσεις ξεπερνούν το στοιχείο της θρησκευτικής κατάνυξης και απογειώνονται με τα κέφια των ανθρώπων.
Το Δεκαπενταύγουστο στη Σαμοθράκη κάνουν το εφτάζυμο ψωμί, που λέγεται “Γοργή”. Το εφτάζυμο γίνεται με το αλεύρι από το πρώτο σιτάρι της παραγωγής, ανακατεμένο με μαγιά από ρεβίθια. Με αυτό κάνουν παξιμάδια για όλο το χρόνο. Τα παξιμάδια αυτά με μέλι και καρύδια προσφέρονταν στους αρραβώνες και στα γεννητούρια. Σήμερα καθημερινά ο φούρνος στην επάνω γειτονιά της Χώρας κάνει ψωμί με ρεβιθένια μαγιά, που δεν λείπει ποτέ από τα τραπέζια των πανηγυριών.
Το θρησκευτικό συναίσθημα των κατοίκων της Σαμοθράκης είναι βαθύ. Τα 999 κυρίως βυζαντινά ξωκλήσια της αποτελούν αντικείμενο σεβασμού και λατρευτικών εκδηλώσεων. Τα πανηγύρια του νησιού είναι πολύ όμορφα. Δίνουν μεγάλη ζωντάνια σε αυτά οι τοπικές ενδυμασίες, η παραδοσιακή μουσική και οι χοροί.

Κλαρίνα στην καρδιά της Πίνδου
Στην καρδιά της Πίνδου, στα 1.450 μέτρα, η Σαμαρίνα είναι το μεγαλύτερο βλαχοχώρι της Ελλάδας, που το χειμώνα έχει ελάχιστους κατοίκους. Τα… παιδιά της Σαμαρίνας όμως γυρίζουν πάντα στα μέρη τους για τη γιορτή της Παναγίας. Στις 14 και 15 Αυγούστου εκατοντάδες απανταχού Σαμαρινιώτες ακολουθούν τους αργόσυρτους ρυθμούς του κλαρίνου χορεύοντας και γλεντώντας στην πλατεία του χωριού και στις 16 Αυγούστου συναντιούνται στην αυλή της εκκλησίας της Μεγάλης Παναγιάς. Πιάνονται πίσω από τους γεροντότερους για να τραγουδήσουν και να χορέψουν τον πατροπαράδοτο -από την εποχή της Τουρκοκρατίας- τσιάτσιο.

Το περιβόλι της Παναγίας

Οι καλόγεροι της μοναχικής πολιτείας του  Άθω ονομάζουν το  Άγιον  Όρος “κλήρον ίδιον της Θεοτόκου” και “περιβόλι της Παναγίας”. Σύμφωνα με τις μοναχικές παραδόσεις, η Θεοτόκος επισκέφθηκε το Όρος, όταν πλέοντας για την Κύπρο μαζί με τον Ιωάννη τον Ευαγγελιστή, για να επισκεφθούν τον Λάζαρο, αναγκάστηκαν εξαιτίας μιας μεγάλης τρικυμίας, από τις συνηθισμένες στη βορειοανατολική πλευρά του  Άθω, να προσορμιστούν στη θέση όπου αργότερα ιδρύθηκε η Μονή των Ιβήρων.
Στην περιοχή τότε δεν υπήρχαν άλλοι οικισμοί παρά τα ερείπια ενός ναού του Απόλλωνος. Η Παναγία, κατά την παράδοση, ενθουσιάστηκε με το μοναδικό τοπίο του  Άθω και ζήτησε από τον Γιο της να της δωρίσει τη χερσόνησο. Τότε, σύμφωνα με την παράδοση, ακούστηκε η φωνή του Χριστού, που αφιέρωνε αιώνια τον  Άθω στην Παναγία: “Έστω ο τόπος ούτος κλήρος σος και περιβόλαιόν σου και παράδεισος, έτι δε και λιμήν σωτήριος των θελόντων σωθήναι”. Από τότε αφιερώθηκε το Όρος ως “κλήρος και περιβόλι της Παναγίας”.

Tης Μαρίας Καραούλη
karaouli@makthes.gr