The real trance – Γιάννης Δήμου Ελληνικά Πανηγύρια

Ο Γιάννης Δήμου είναι ένας πολύ σημαντικός φωτογράφος. Δημιουργός και διευθυντής της Apeiron Photos και καθηγητής Φιλοσοφίας, Καλών Τεχνών και φωτογραφίας από το τέλος της δεκαετίας του ’60, έχει καταγράψει μοναδικά την Ελλάδα από τα πρώτα του βήματα και εξακολουθεί να την καταγράφει.

Το πρώτο του βιβλίο με τίτλο «Η Ελλάδα που Χάνεται» κυκλοφόρησε το 1976 και από τότε φωτογραφίες του υπάρχουν σε παγκόσμιες συλλογές και έχουν παρουσιαστεί σε ένα σωρό φεστιβάλ και σε εκθέσεις σε όλοκληρο τον κόσμο. Την σειρά «Πανηγύρια» που ήταν η αφορμή για αυτή την συνέντευξη, άρχισε να την δουλεύει στις αρχές της δεκαετίας του ’80 και πριν από δέκα χρόνια κυκλοφόρησε ένα συγκλονιστικό βιβλίο-ντοκουμέντο με επιλογές από τα ταξίδια του, με τίτλο «Σκιές Σιωπής».

Παρόλο που οι φωτογραφίες του βιβλίου είναι τραβηγμένες κατά τη διάρκεια χριστιανικών γιορτών, το παγανιστικό στοιχείο είναι έντονο, και πολλές από τις σκηνές αναπόφευκτα σου φέρνουν στο μυαλό αρχαία τραγωδία.

«Ο Δήμου δεν επιμένει στο γραφικό», αναφέρει στην εισαγωγή ο Finn Thrane, «το φολκλόρ τον ενδιαφέρει μόνο σε επίπεδο συμβόλων, σποραδικών εκσκαφών μιας αρχαιολογίας που παρέμεινε στην επιφάνεια, με τη μορφή κοινωνικών σχέσεων και τελετών.

Σήμερα αυτά τα σύμβολα μπορούν να ιδωθούν ως μέσα κατανόησης ενός πανάρχαιου πολιτισμού υπό εξαφάνιση. Αυτόν τον πολιτισμό ο Δήμου τον παρουσιάζει ως θέατρο, ως παιχνίδι σκιών –«σκιών σιωπής».

Όπως το ελληνικό θέατρο είχε τις ρίζες του στα πανηγυρικά Διονυσιακά, τις γιορτές προς τιμή της ανεξάντλητης δημιουργικής ενέργειας της φύσης, ο Γιάννης Δήμου εγκαινιάζει την πρώτη ενότητα της δουλειάς με έναν παιάνα στην μουσική, στο χορό και την κίνηση. Από τους κύκλους των χορευτών ξεπροβάλλουν παράξενες φιγούρες, μουσικοί με μάσκες και σάτυροι με κωδωνοφόρες προβιές.

Με τις εικόνες αυτές ταξιδεύουμε πολύ πίσω στο χρόνο, πριν την πρώιμη Χριστιανική περίοδο. Εδώ, συνειδητά ή ασυνείδητα, αναπαρίστανται αρχαίοι μύθοι που βρίσκονται κοντά στην πρωτογενή μορφή του θεάτρου. Η τραγωδία εκφράζει στοιχεία συναφή με την ετυμολογική της προέλευση: τραγωδία σημαίνει ωδή τράγων»…

Έχετε κάνει πολλά ταξίδια για το υλικό του βιβλίου;
Πάρα πολλά και σε κάθε περιοχή επέστρεφα για να φωτογραφίσω ξανά.

Τι σας είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον κι αρχίσατε να φωτογραφίζετε τα αναστενάρια και τα πανηγύρια;
Για μένα η σκέψη ήταν να δω, όχι τη θρησκεία, αλλά να δω πού και πώς κινείται η πίστη στους ανθρώπους και τι ανταπόκριση βρίσκουν οι ίδιοι όταν κινούνται μέσα σε θρησκευτικούς, λατρευτικούς χώρους. Στα φοιτητικά μου χρόνια στην Αμερική ήμουν πολύ επηρεασμένος από τον κινηματογράφο του Bergman.

Και φωτογραφικά. Ως νέος φωτογράφος ήταν ό, τι καλύτερο μπορούσα να φανταστώ, με δραματική, πλούσια ένταση και βεβαίως φοβερές εικόνες και ατμόσφαιρα που σε αφήνουν να μπεις μέσα τους, δημιουργεί έναν καινούργιο κόσμο δικό του.

Όταν άρχισα να φωτογραφίζω, αρχικά επηρεασμένος από τον Καρτιέ Μπρεσόν, κατάλαβα ότι ήθελα να δημιουργήσω από αυτά που βλέπω και υπάρχουν, έναν δικό μου κόσμο. Έτσι προσπάθησα να βρω τι μπορώ να κάνω μέσα σ’ αυτόν τον πολύ ευρύ χώρο της πίστης, του άγχους της πίστης. Ελπίζω πως κατά έναν τρόπο θέτω ερωτήματα με τις εικόνες γύρω από αυτό.

Τα πανηγύρια όμως δεν είναι τόσο θέμα πίστης.
Τα πανηγύρια είναι κάτι άλλο. Τα έχω δουλέψει με πολλούς τρόπους. Κι είχα γίνει γνωστός στην Ευρώπη και αλλού με την έκθεση που είχα κάνει για τα πανηγύρια. Έχουν να κάνουν με κίνηση, βραδινές καταστάσεις. Περισσότερο στην Ήπειρο βέβαια, όπου για μένα ήταν κάτι πρωτόγνωρο.

Η καταγωγή σας από πού είναι;
Θεσσαλονικιός είμαι, αλλά πήραμε σπίτι στο Πάπιγκο προτού το μάθουν όλοι.

Πείτε μου για την συγκεκριμένη φωτογραφία.
Αυτή η φωτογραφία ήταν σημαδιακή. Το πρώτο βιβλίο που είχα βγάλει ήταν «Η Ελλάδα που χάνεται», κι εκεί μέσα, η τελευταία φωτογραφία ήταν ο χορός στην πλατεία του μικρού Πάπιγκου. Είχα δει ότι κάτι γινόταν με την φλου της κίνησης, το οποίο μου άρεσε πάρα πολύ.

Είχα και σκέψεις πιο φιλοσοφικές τότε: πώς η φωτογραφία μέσα στην κίνηση σου δείχνει ένα άυλο πέρασμα από ανθρώπους. Φοράνε άσπρα ή ανοιχτόχρωμα πουκάμισα και δημιουργείται αυτή η κίνηση που αποτυπώνεται εξαϋλωμένη. Αυτή ήταν η πρώτη φωτογραφία που με έβαλε σε σκέψεις και άρχισα μετά και έκανα ολόκληρη σειρά.

Εδώ είναι το Αλώνι, το θέμα ότι οι πέτρες μένουν, εμείς φεύγουμε.

Φωτογραφίζατε με concept δηλαδή, δεν είναι απλά snapshots.
Ναι, ήξερα για τι έψαχνα. Αυτή η δουλειά είχε περισσότερο να κάνει, όχι με αφαίρεση ακριβώς, αλλά με το πώς μπορώ να κοιτάξω τον χορό. Βραδινές καταστάσεις, γιατί με ενδιαφέρει αυτό το φως που «παίζει» και κατά κάποιον τρόπο έχει έναν μυστικισμό, το τι αποκαλύπτει και τι κρύβει. Στην ουσία ήταν για μένα ένα ξέσπασμα, μια αποκάλυψη. Αυτή η έκθεση έχει πάει σε πολλά μέρη της Ευρώπης, σε διάφορα φεστιβάλ, στο Μεξικό, στην Ιαπωνία κ.τ.λ.

Τότε ήμουν καθηγητής στο American Community Schools και έφτασα στο σημείο να παρατήσω την θέση που είχα για 17 χρόνια, νομίζοντας ότι μπορούσα να ζήσω την οικογένειά μου από τις φωτογραφίες. Το οποίο ήταν μέγα λάθος και το αντιλήφθηκα μέσα σε δύο χρόνια. Αλλά ήταν μια σημαδιακή δουλειά για μένα.

Από ποιες χρονιές είναι τα συγκεκριμένα πανηγύρια;
Όλα είναι τέλος ’70 αρχές ’80. Κι άλλη φωτογραφία από το πανηγύρι της Αγίας Ελένης. Ένας φοιτητής απ’ το πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης που ήταν και είναι ακόμα ο αρχιαναστενάρης. Αργότερα έγινε καθηγητής στο πανεπιστήμιο. Βεβαίως δεν πατούσε ποτέ και καλά έκανε, γιατί ήταν και ψυχολόγος. Είχε φέρει αρκετούς που εδώ πηγαίνουν στον παλιό αρχιαναστενάρη και χορεύουν τριγύρω του.

Η μουσική κυρίως. Το νταούλι και ο ζουρνάς που παίζουν είναι μια πολύ έντονη, κρουστική μουσική που έχει έναν ρυθμό συναρπαστικό. Βλέπεις ότι οι άνθρωποι αρχίζουν και μπαίνουν σε τρανς. Και οι ίδιοι μουσικοί συνδέονται, βλέπουν τι γίνεται. Η αλήθεια είναι ότι μετά από τόσες φορές που πήγα, άρχισαν και τα δικά μου πόδια να κουνιούνται. Είναι τόσο έντονο το συναίσθημα, βλέπεις αυτούς τους ανθρώπους που τους συνεπαίρνει αυτό το πράγμα και είναι φοβερή αίσθηση. Το ότι μετά πατούν στα κάρβουνα το δέχεσαι σαν κάτι νορμάλ. Σαν εξέλιξη της κατάστασης.

Υπάρχουν άνθρωποι που αυτό το πράγμα έχει επηρεάσει όλη τους τη ζωή. Στο Καπανδρίτι που μένω υπήρχε μια αρκετά ηλικιωμένη κυρία, με την οποία γνωριστήκαμε στους αναστενάρηδες, μιλήσαμε και καταλάβαμε ότι μένουμε κοντά. Τα αναστενάρια ήταν το νόημα της ζωής της, έπρεπε κάθε φορά στη γιορτή των Κωνσταντίνου και Ελένης να παραβρεθεί. Σε συνεπαίρνει αυτό το πράγμα και βεβαίως υπάρχει ένα παράξενο αίσθημα που το αντιλαμβάνεσαι ανάλογα με τις αντιδράσεις του κάθε ατόμου. Υπάρχουν ορισμένοι οι οποίοι κραυγάζουν. Βλέπεις ότι μέσα τους σπάει κάτι. Μπορείς εκεί να πεις ότι το δαιμονικό βγαίνει από μέσα τους και φεύγει.

Η εκκλησία πώς αντιδρούσε σε αυτό;
Η εκκλησία ποτέ δεν συμφωνούσε με αυτό το πράγμα και το πολεμούσε πάντα. Γιατί σου λέει πώς κανονικοί άνθρωποι μπορούν να κάνουν αυτά τα πράγματα που είναι μεταφυσικά;

Πολύ ωραία φωτογραφία. Τι κρατάει στο χέρι;
Τις πιο πολλές φορές κρατάνε κάτι. Ή μαντήλι ή το σκέπασμα της εικόνας ή – όπως αυτός εδώ- ένα λουλούδι που ήταν προηγουμένως πάνω στην εικόνα. Η Ελένη η αρχιαναστενάρισσα ήταν πολλές φορές αυτή που άρχιζε, έβγαζε τρεις-τέσσερις κραυγές και μετά έπαιρνε την εικόνα κι άρχιζε να χορεύει πάνω στα αναμμένα κάρβουνα. Στη συνέχεια, ξαφνικά, κάποιος που καθόταν και αισθανόταν έτοιμος, έμπαινε και αυτός στον χορό. Είναι πολύ εντυπωσιακό και σε βάζει σε πολλές σκέψεις.

Αν τα ακούς, χωρίς να έχεις παρευρεθεί, είναι λίγο δύσκολο να τα πιστέψεις.
Απ’ ό, τι έχω δει δεν έχω δυσκολία να πιστέψω αρκετά από αυτά. Η εξήγηση είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Τι έχει μέσα του, τι μπορεί, τι δεν μπορεί. Γιατί, οι άλλοι στην Ανατολή που κρατάνε για πόση ώρα την αναπνοή τους και τους θάβουν κιόλας; Αυτά είναι ψέματα; Όλα αυτά κάποιος μπορεί να τα θεωρήσει παράξενα και να νομίζει ότι είναι στην άκρη της ψυχής μας. Αλλά η ουσία είναι ότι είναι μέσα της. Κάποιοι μπορούν να τα ακουμπήσουν αυτά και άλλοι δεν μπορούν, αυτή είναι η αλήθεια.

Όλα αυτά τα χρόνια που πηγαίνετε έχετε δει να αλλάζει κάτι;
Το πρόβλημα είναι ότι έχει γίνει show πλέον. Είχα πάει μια χρονιά που υπήρχαν κάμερες από την Ιαπωνία. Η ωραιότερη στιγμή είναι τον Ιανουάριο που δεν πατάνε έξω, πατάνε μέσα στο κονάκι.

Τι άλλο παγανιστικό έχετε καταγράψει;
Αυτά με τα οποία έχω ασχοληθεί εγώ είναι τα πανηγύρια, οι αναστενάρηδες. Έχω καταγράψει και αυτά τα οποία συμβαίνουν στην αρχή του χρόνου. Όλο αυτό το ντύσιμο με κουδούνια, με ζώα… Τους κουδουνάτους της Σκύρου. Αυτά είναι ξεκάθαρα παγανιστικά. Την περασμένη βδομάδα ήμουν στη Βιέννη. Έκανα έκθεση και ομιλία στην καλών τεχνών και κάποιος ήρθε και μου είπε πως είχε δει τις φωτογραφίες μου και πως και εκείνοι στην Αυστρία έχουν ανθρώπους που ντύνονται με κουδούνια, μουτζουρώνουν τα πρόσωπά τους και φοβίζουν τον κόσμο. Είναι τα Bad spirits τα οποία προσπαθείς με αυτόν τον τρόπο να τα ξορκίσεις. Και στη Λατινική Αμερική να δεις τι γίνεται! Κι έρχεται ο χριστιανισμός, έρχεται ο πολιτισμός ή οτιδήποτε άλλο να αλλάξει την ροπή αυτή.

Πρόσεχε την στάση του χεριού αυτής της γυναίκας στην Καλή Βρύση πόσο μοιάζει με των βυζαντινών εικόνων.

Ποια είναι η πιο εντυπωσιακή σκηνή που θυμάστε από τα πανηγύρια; Ποια σας έρχεται πρώτη στο μυαλό;
Τα πανηγύρια δεν είναι τόσο ακραία, γιατί ουσιαστικά έχεις ανθρώπους οι οποίοι έρχονται να γιορτάσουν, να δείξουν τον εαυτό τους. Ήταν το ξέσπασμα, επειδή παλιά δεν μπορούσαν να γλεντήσουν με άλλο τρόπο. Περίμεναν αυτές τις γιορτές. Έχουν το κοινωνικό κομμάτι, δηλαδή ότι ο χορός είναι κοινωνικός, δεν είναι ατομικός κτλ. Μέσα σε όλα αυτά υπάρχουν κάποιες στιγμές που ένιωσα κάτι ξεχωριστό στα πανηγύρια, ‘κανα δυο φωτογραφίες…

Είναι ένα ζευγάρι, νιόπαντροι, νέα παιδιά, οι οποίοι χόρευαν και είναι τόσο δοσμένοι από χαρά (την οποία νομίζω την έχω πιάσει στη φωτογραφία). Είναι εντελώς διονυσιακή η ατμόσφαιρα. Είναι ο χορός με τον οποίο φεύγεις από τον εαυτό σου και ενώνεσαι με κάτι άλλο. Η μουσική. Κατά έναν παράδοξο τρόπο δεν πιστεύω πως διαφέρει από τους αναστενάρηδες. Και οι αναστενάρηδες αν δεν είχαν την μουσική και τον χορό δεν θα ήταν το ίδιο.

Κι αυτή η στιγμή. Εδώ είναι ο τρελός του χωριού που είναι μόνος του, εξοστρακισμένος και παρακολουθεί τι κάνουν οι άλλοι. Ήταν συνταρακτικό, γιατί τη στιγμή που τον φωτογράφισα όλο το χωριό γλεντούσε κι αυτός παρακολουθούσε από απόσταση, ολομόναχος. Έχω τραβήξει τέσσερις φωτογραφίες νομίζω, περιμένοντας αυτή την στιγμή. Ήμασταν μόνο αυτός κι εγώ και θυμάμαι ότι έκλαιγα.

Ή σε αυτή την φωτογραφία: το άσπρο και το μαύρο των δυο κοριτσιών με το πολύ εσωτερικό βλέμμα, ενώ όλοι οι άντρες παρακολουθούν τον χορό.

Έχετε κι φωτογραφίσει ανάλογες σκηνές κι εκτός Ελλάδας;
Το καλοκαίρι του ’86 που είχα σταματήσει να διδάσκω και προσπαθούσα να ζήσω απ’ τη φωτογραφία, πήρα τα τρία μικρά παιδιά μου και τη γυναίκα μου σε ένα παλιό Volkswagen van -με κοκαλένιο τιμόνι- και κάναμε δύο μήνες όλο τον γύρο της Τουρκίας. Φτάσαμε μέχρι πάνω Ρωσία και Μαύρη Θάλασσα.

Κοιμόμασταν μέσα στο van, με τρία μικρά παιδιά. Πανηγύρια και πυροβασία δεν κάνουν μόνο στην Ελλάδα. Κάνουν και οι ινδιάνοι της Αμερικής. Συνεργάστηκα στο βιβλίο του Danforth «Firewalking and religious healing» που μελετάει την πυροβασία στην Αγία Ελένη κι δείχνει κι πού αλλού συμβαίνουν ανάλογες καταστάσεις.

Πρωτοδημοσιεύτηκε εδώ.

http://grekamag.gr/47239/