Γνώριζαν οι Βυζαντινοί το πετρέλαιο; Τι σχέση έχει αυτό με τη φράση «Πήραν τα μυαλά του αέρα»;

Την ελληνική αυτή ιδιωματική φράση τη λέμε και στις μέρες μας. Εκείνη την εποχή όμως αυτό σήμαινε κάτι άλλο.Να η ιστορία του: Το υγρό πυρ ήταν μια απόκρυφη και θαυμαστή εφεύρεση του Καλλίνικου, καλόγερου από τη Συρία. Τον 7ο αι. την έφερε στο Βυζάντιο. «Τότε Καλλίνικος ἀρχιτέκτων ἀπὸ Ἡλιουπόλεως Συρίας προσφυγὼν τοῖς Ῥωμαίοις πῦρ θαλάσσιον κατασκευάσας τὰ τῶν Ἀράβων σκάφη ἐνέπρησεν, καὶ σύμψυχα κατέκαυσεν.

Καὶ οὕτως οὶ Ῥωμαίοι μετὰ νίκης ὑπέστρεψαν καὶ τὸ θαλάσσιον πῦρ εὖρον». Αυτά γράφει ο Θεοφάνης ο Ομολογητής, στη «Χρονογραφία», Έτος Κόσμου 6165. (Ρωμαίοι ονομαζόταν οι νυν ονομαζόμενοι από τους ιστορικούς Βυζαντινοί). Το υγρό πυρ (λεγόμενο επίσης πυρ θαλάσσιον, μηδικόν πυρ, πολεμικόν πυρ, πυρ λαμπρόν, πυρ ρωμαϊκόν ή πυρ σκευαστόν) και γνωστό στους Δυτικούς ως ελληνικό πυρ (Λατ. ignis graecus, αγγλ. Greek fire), ήταν ένα εμπρηστικό όπλο με διαφόρους μηχανισμούς.

Απεικόνιση της χρήσης του υγρού πυρός, στο χειρόγραφο Σκυλίτζη

Αν και η παρουσία ασβέστου ή και νιτρικού καλίου στο μείγμα δεν μπορεί να αποκλειστεί, είναι φανερό πως δεν αποτελούσαν το κύριο συστατικό. Οι περισσότεροι σύγχρονοι ερευνητές συμφωνούν ότι το υγρό πυρ βασιζόταν στο πετρέλαιο, κατεργασμένο ή μη.

Οι Βυζαντινοί είχαν εύκολη πρόσβαση σε ακατέργαστο πετρέλαιο από τις φυσικές πηγές στην ανατολική ακτή του Εύξεινου Πόντου (λ.χ. οι πηγές γύρω από το Τμουτορακάν που αναφέρονται και από τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο) ή σε διάφορες άλλες περιοχές στη Μέση Ανατολή. Είναι ενδεικτικό ότι μια από τις ονομασίες του υγρού πυρός ήταν «μηδικό πυρ», και ότι ο ιστορικός Προκόπιος ο Καισαρεύς καταγράφει ότι το ακατέργαστο πετρέλαιο ήταν γνωστό ως «νάφθα» ή «μηδικό έλαιο».

Σύγχρονη αναπαράσταση της εκτοξεύσεως του » υγρού πυρός»
Σχέδιο: Χρήστος Γιαννόπουλος

Εκτοξευόμενο από καταπέλτες, αλλά κυρίως από πεπιεσμένους σίφωνες, το υγρό πυρ είχε την ιδιότητα να μην σβήνει στο νερό. Ως εκ τούτου, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην απόκρουση των αραβικών πολιορκιών της Κωνσταντινούπολης, και σε αρκετές ναυτικές συμπλοκές με τους Άραβες και τους Ρως.

Περιβαλλόταν με άκρα μυστικότητα, με αποτέλεσμα να αγνοούμε σήμερα την ακριβή σύστασή του. Στην πλώρη των πλοίων των βυζαντινών υπήρχε για ομορφιά αλλά και ως αποτρόπαιο ένα μπρούτζινο λιοντάρι μέσα από το ανοιχτό στόμα του οποίου εξακοντίζονταν μακριά το φονικό υγρό.

Για να γίνει αυτό δυνατό, στο κεφάλι του λιονταριού κατέληγαν δύο σωλήνες, οι ονομαζόμενοι » μυελοί», ο ένας εξόδου του υγρού πυρός και ο άλλος εισόδου του αέρα όπου με χειροκίνητη αντλία γινόταν κατάθλιψη αυτού. Επομένως, για να εξακοντιστεί μακριά το υγρό πυρ, έπρεπε προηγουμένως τα «μυαλά» (κεφάλι) του λιονταριού να πάρουν αέρα.

Από Venetia Georgiou